ناصرالدین شاه و حکایت نقاش باشی - پزشکی مدرن

ناصرالدین شاه در 50 سال سلطنت خود (1313- 1264ه. ق) علاوه بر گشت وگذار و شکار در کوه و کمر، سفر های سه گانه به فرنگستان، سفر به عتبات عالیات، سفر های متعدد داخلی و لذت بردن از مواهب طبیعت و برخورداری از سایر مواردی که موجبات عیش و عشرت او را فراهم می ساخت، گاهی خود را به نقاشی مشغول می کرد که آثار آن بر جای مانده است. وی بی نهایت علاقه مند به کتاب، خوشنویسی زیبا، شعر و هنر های دیگر بود.

شاه که از زمان ولیعهدی بنا به خواست خودش عهده دار کتابخانه سلطنتی شده بود، به خرید نسخه های نایاب و دست نویس، تابلو های نقاشی گرانبها و امثالهم اقدام نموده و کتابخانه سلطنتی را که تحت نظر خودش قرار داشت، از هر حیث غنی ساخت. در خصوص علاقه او به نقاشی آمده است که: شاه جوان از 10 سالگی عاشق هنر های زیبا و به شعر و نقاشی علاقه مند و از خدمت چندین استاد استفاده نموده و تعلیم می گرفت.

در بیرون و اندرون، هر وقت که شوق هنر های زیبا به سرش می افتاد، شعر می گفت و نقاشی می کرد. در بیرون، صورت وزرا، درباریان و سفرا را می کشید و در اندرون شبیه خانم ها، کنیزان و خواجه سرایان را می ساخت که همه در نهایت شباهت بودند و گاه در حاشیه نوشته ها و یادداشت های متفرقه خود برای مثال تصویری از شکاری که نموده یا شبیه کسی را که دیدار نموده، نقاشی می کرد.

چنانچه از قول میرزا حسین صاحب اختیار چنین نقل شده است: خودم ایستاده بودم که اعتمادالسلطنه آمد. به شاه عرض کرد، صورت میرزا تقی خان (امیرکبیر) را می خواهیم در تاریخ سلطنت اعلیحضرت ثبت کنیم و نداریم، شاه گفت، صورت او در نظرم هست. قلم آوردند و خود شاه طرحی تهیه کرد. این طرح ماخذ همان صورتی است که در مرات البلدان نقش شده است.

حکیم پولاک، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه و معلم علم طب در دارالفنون در این رابطه نقل می نماید که: خود شاه خوب طراحی می نماید، لااقل خیلی بهتر از اغلب هنرمندان دیگر ایرانی، وی یک نفر را با سمت نقاش باشی در خدمت دارد که اغلب به وی دستور می دهد شبیه او را بکشد.

اما چون حوصله زیاد نشستن و مدل شدن را ندارد، آن قدر صبر می نماید تا نقاش کشیدن سبیل او را به اتمام برساند و بعد خود به تنهایی صورت را کامل کند. به صورت نیم تنه.

یکی از وظایف نقاش باشی، تعلیم هنر نقاشی به شاه بود، این مسوولیت در سراسر دوره قاجار ادامه داشت و در دوره ناصرالدین شاه نقاش باشی ها و معلمان نقاشی دارالفنون همچون صنیع الملک، مزین الدوله، اسماعیل جلایر و کمال الملک این وظیفه و مسوولیت را بر عهده داشتند.

همچنین نقل شده است که: در یکی از محاوره های خصوصی امیرکبیر با ناصرالدین شاه قاجار که به منزله بازپرسی معلم از شاگرد است، امیر گفت: آقاجان چه می کردی؟ شاه جواب می دهد:مشغول نقاشی بودم.

امیر می گوید: کاشکی قدری تاریخ گذشتگان را می خواندی و عبرت می گرفتی و از آیین جهانداری با خبر می شدی، شعر و نقاشی پس از خستگی دماغ خوب است. مال الملک هم علاوه بر تحصیل و نگارگری روزی چند ساعت شاه مغرور را زیردست خود نشانده و به او تعلیم نقاشی می داد، این هنرمند عظیم راجع به نقاشی ناصرالدین شاه روایت می نماید که:

ناصرالدین شاه نقاشی می دانست، من پیشخدمت بودم، نقاش باشی بودم، معلم شاه هم بودم، ناصرالدین شاه پرده می ساخت، صورت اعتمادالسلطنه را شاه ساخته بود، خیلی شبیه بود.

محمدعلی فروغی نیز تحت عنوان نقاشی ناصرالدین شاه، نقل می نماید که: وقتی ناصرالدین شاه برای مشغولیات هوس کرد خود نقاشی کند، پرده ای از آب، درخت و سبزه کشید و آن پرده باید اکنون در عمارات سلطنتی باشد. آن موقع، شبی کمال الملک حکایت کرد که امروز شاه مشغول نقاشی است و دماغ داشت و با من مزاح و ملاطفت می کرد؛ از جمله گفت حالا دیگر من خود نقاشم و به تو اعتنایی ندارم.

من گفتم چه فرمایشی است و من به موجب فرمان همایونی نقاش باشی ام و همه نقاش ها زیردست من هستند. حالا که شما هم نقاش شده اید از اتباع من محسوب می شوید. چگونه می توانید به من بی اعتنایی بکنید. ناصرالدین شاه در خاطرات فرنگستان خود هنگام توقف در انگلستان و دیدار با ماژور طالبوت چنین می نویسد:

.. می خواستیم ناهار بخوریم، طولوزان (پزشک فرانسوی مخصوص ناصرالدین شاه) آمد، عرض کرد که ماژور طالبوت دو پسر و یک دخترش را آورده است. می خواهد حضور بیاورد، گفتم بیایند، آمدند، دو پسر داشت به سن هفت و هشت سال، چندان خوشگل نبودند، دخترش خودش می گفت چهار سال دارد، اما به نظر هفت سال می آمد، خیلی دختر ملوس، مقبول، قشنگ و بامزه ای بود، مو های زردبافته چشم های کبود، خیلی شیطان و بامزه خنده رو بود، به قدری خوب بود که از این بهتر نمی گردد، با او صحبت کردیم، بعد ماژور طالبوت کتابی داد و خواهش کرد صورت دختر او را در کتاب بکشم، من هم آغاز کردم، نیم ساعت طول کشید، ماژور دخترش را نگاه داشته بود تکان نخورد، با وجود این خیلی تکان می خورد و درست نمی ایستاد، اما شبیه و خوب کشیدم، آن ها رفتند و ناهار خوردیم.

در منبعی دیگر، ناصرالدین شاه در خاطرات شکار خود هنگام اتراق در گچسر به تاریخ یکشنبه 8 ربیع الثانی 1281چنین می نویسد:

.. ناهار خوردیم، بعد از آن باز جواب نوشته ها گفته شد، بعد بازی تخته شد... شبیه یحیی خان را با مداد آبی کشیدم. بسیار بسیار خوب شد. به حکیم طولوزان دادم.... دوباره درهمین منبع در خاطرات چند روز بعد یعنی روزچهارشنبه11 ربیع الثانی 1281 نقل می نماید که: توقف شد در دونا، هوا به شدت سرد بود، همه توی آفتاب نشستیم، عصرصورت محقق را بسیار شبیه کشیدم. خیلی خوب شد. فردا ان شاا... کوچ است.

اعتمادالسلطنه هم در این رابطه می نویسد: شاه به ملاحظه اینکه عید است دوشان تپه تشریف بردند، من نرفتم... خلاصه عصر که شاه مراجعت فرمودند، از محاذی (کنار) قهوه خانه بربرآباد عبور فرمودند، صاحب قهوه خانه برخی تصاویر خیالی نقاشی نموده، من جمله مجلس سلام با تخت سلیمان و بلقیس و مجلس پایکوبی و ...، از این قبیل تصاویر بی معنی در قهوه خانه گذاشته بود که مردم تماشا نمایند.

ندانستم شاه در چه خیال به کنت فرمودند که پرده ها را پاره کند. کنت هم شمشیر خود را کشیده بود، سواره داخل قهوه خانه شده با شمشیر پرده ها را پاره نموده بود....

در منبعی دیگر درباره علاقه شاه به نقاشی آمده است: روزی ناصرالدین شاه در باغ گلستان به قدم زدن مشغول بود که کمال الملک را دید که در گوشه ای اشتغال به نقاشی داشت، نزد او آمده به تماشا ایستاد، بنا بر این در دم قلم به دست گرفته و ظرف یک ساعت دورنمایی فکری از کوه، نهر آب و تک درختی ترسیم کرد که برای تفنن سلطان در اندک زمانی خوب بود.

پرده مزبور را برای امین السلطان که هنوز به صدارت نرسیده بود، فرستاد و سال ها به دیوار کتابخانه پارکش که اکنون سفارت روس است، آویخته بود.

منبع تصاویر: برترین ها