اختراعات بنوموسی (پسران موسی بن شاکر) - پزشکی مدرن

از پروفایل ما وبلاگ بخار دیدن نمایید.

خبرنگاران | سرویس علوم - در ایران اسلامی از قرون گذشته داشمندان تاثیرگذار بسیاری زیسته اند که برخی مشهورتر و برخی گمنام تر می باشند. بنو موسی لغب سه برادر و فرزندان موسی بن شاکر است که از برجسته ترین دانشمندان و مهندسان ایرانی قرن سوم هجری بوده اند. با آنکه مورخان بسیاری در آثار خود از این برادران نام برده اند اما شهرت آنها و دانسته هایمان به خصوص در خصوص زندگیشان زیاد نیست. در این نوشتار ابتدا به معرفی این سه برادر پرداخته و سپس به به برخی فعالیت های علمی و اختراعات بنوموسی اشاره شده است.

زندگی بنوموسی

بنوموسی یا بنی موسی و گاهی بنوموسی المنجم شهرت سه برادر است به نام های محمد و احمد و حسن پسران موسی بن شاکر. این سه برادر اهل خراسان و از علمای معروف ریاضیات و نجوم و مکانیک در سده سوم هجری بوده اند و در بغداد به سر می بردند. موطن پدر آنان خوارزم گفته شده و او را موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده اند. موسی بن شاکر منجم بوده و در خراسان به خدمت مامون پیوسته و با وی به بغداد رفت. با مرگ موسی بن شاکر در زمان خلافت مأمون، بنوموسی که خردسال بودند تحت سرپرستی مأمون به فراگیری علوم در بیت الحکمه پرداختند.

بنوموسی در اوایل خلافت مأمون بین هفت تا ده سال و در سرانجام خلافت او بین 27 تا 30 سال داشته اند. این برادران در نوجوانی و حین علم آموزی در زمان مأمون وضع مادی مناسبی نداشتند، اما پس از آن و به ویژه در زمان خلفای پس از مأمون صاحب ثروت و نفوذ فراوان شدند. گفته می گردد درآمد سالانه محمد در بغداد و فارس و دمشق و دیگر جاها به حدود چهارصد هزار دینار و درآمد احمد به حدود هفتاد هزار دینار می رسید. آنها که ریاضی دان، منجمان ایرانی بودند، قسمت اعظم ثروت خود را مصروف تحصیل و ترجمهٴ کتابهای یونانی کردند.

فعالیت های علمی

بنوموسی در فعالیت های علمی با یکدیگر همکاری داشتند. مشکل بتوان سهم هریک از برادران را در فعالیت های علمی معلوم کرد. به نظر می رسد که مهم ترینشان برادر عظیمتر ابوجعفر محمد بن موسی (متوفی در 872-873 میلادی)، محقق اصول اقلیدس و مجسطی، و منطق دان بوده است. محمد هندسه و نجوم را خوب می دانست و به اصول اقلیدس و بطلمیوس کاملاً آشنا بود. اما احمد در علم حیل (علم مکانیک) استاد بود و در آن موفقیت هایی داشت که نه برادرانش و نه حتی پیشینیان به آن دست نیافته بودند. احمد برای مدتی والی برید (سرپرست امور ارسال نامه) سرزمین شام بود. حسن نیز در هندسه یگانه زمان خویش بود. او از کتب هندسه تنها شش مقاله اول اقلیدس در اصول هندسه را که تنها نیمی از آن بود، خوانده بود، ولی می توانست مسائلی را استخراج کند که حتی پیشینیان در آن ها توفیقی نداشتند.

اختراعات بنوموسی

مهم ترین حرکت علمی بنوموسی تلاش آن ها برای دست یافتن به سیستم کنترل اتوماتیک است تا ماشین هایی بسازند که بدون دخالت انسان مدت زیادی کار نمایند. کتاب الحیل اولین کتاب تخصصی در مهندسی مکانیک در تاریخ تمدن اسلامی است و بی نظیرترین کتاب مهندسی در تاریخ قرون مـیانه مـحسوب می گردد و مشهورترین اثر بنوموسی نیز هست. این کتاب شامل عکس و نحوه کارکرد حدودا صد دستگاه است که 25 تای آن را مولفان از آثار هرون و فیلون گرفته اند و بقیه ساخت خود ایشان و اختراعات بنوموسی است. این دستگاه ها اتوماتیک و با استفاده از خواص مکانیکی سیالات کار می نمایند. در این کتاب طرز کار دستگاه های زیادی توضیح داده شده؛ از جمله:

• سیفون یا آبدزد ساده
• چراغی که شعله هایش اتوماتیک تنظیم می گردد و سوخت می گیرد.
• یک نوع دَم برای بیرون کردن هوای آلوده از چاه ها
• بیل مکانیکی برای حفاری در کف رودخانه و دریا
• تنگی که دو مایع پشت سر هم در آن ریخته می گردد و سپس این دو مایع را به تناوب و به مقدار معلوم تخلیه می نماید.
• سطل هایی که دائما از آب پر می شوند مگر آن که مقدار زیادی آب از آن ها برداشته گردد.
• نیز فواره هایی که شکل آن ها به تناوب دگرگون می گردد.
• جام عدل یا همان کاس العدل است و در تعریف آن گفته شده جامی است که در آن می توان مقداری آب ریخت و اگر یک مثقال آب به آن اضافه گردد، همه آب از آن خارج می گردد.
• از دیگر اختراعات بنوموسی می توان به شیر مخروطی اشاره نمود و این که آن ها برای نخستین بار و پانصد سال قبل از اروپاییان میل لنگ را در تاریخ دانش فنی به کار برده اند.
• هم چنین در خصوص دستگاهی که در سامرا ساخته بودند، گفته شده که دستگاه کره عظیمی بود که روی آن صورت های فلکی و خبرنگاران ها آمده بود. این دستگاه با نیروی آب کار می کرد و طوری طراحی شده بود که هرگاه خبرنگاران ای را در حال غروب نشان می داد، همان خبرنگاران در همان زمان در آسمان در حال غروب دیده می شد. این دستگاه ماکت الگوی نظام بطلمیوسی بود.
• بسیاری از امور ساخت و مهندسی به ایشان ارجاع می شد که از آن میان به نظارت آنها بر حفر برخی از نهرهای عظیم چون نهر جعفریه و نهر عمودابن منجّم در نزدیکی بصره می توان اشاره نمود.

دستاوردها و اختراعات بنوموسی در نجوم و ریاضیات

دستاوردهای علمی بنو موسی گذشته از مکانیک در دو زمینه خبرنگاران شناسی و ریاضی قابل توجه است، اگرچه آنها در موسیقی، فلسفه ، منطق و آثار عُلوی نیز به آنالیز پرداخته و حتی در برخی از این علوم آثاری نیز نوشته اند. اهمیت کارهای نجومی بنوموسی و شهرت آنان در بین ریاضیدانان دوره اسلامی از این رو پیداست که ابوریحان بیرونی در چند موضوع از آثار خود از آنان نام برده و از صحت رصدهایی که انجام داده اند گفت و گو نموده و مهارت و استادی آنان را در عمل ستوده است.

• تقویم صحیح و دقیق اعتدالین و محاسبه عرض های کوتاه از عرض های بلند و محاسبه طول (مدارات و استوا) از کارهای مهم ایشان در نجوم بوده است.
• تثلیث سینماتیکی زاویه و ترسیم بیضی به طریق معروف به باغبانی در کتاب الشکل المدور المستطیل (به وسیلهٴ یک ریسمان متصل به دو کانون) از ابداعات ایشان و اختراعات بنوموسی است. روش بنوموسی در تثلیت زاویه با ترجمه کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریّة به دنیای غرب معرفی گردید و بر کار هندسه دانان قرون وسطی اثر گذاشت.
• لئوناردو فیبوناتچی، کاشف اعداد فیبوناتچی، در مسائل هندسی خود از آثار بنوموسی استفاده بسیار نموده است. آن ها مساحت دایره را با روشی کاملاً متفاوت با روش ارشمیدس، محاسبه کردند. به دست آوردن نسبت قطر به محیط دایره (عدد پی) از دیگر کارهای آنان است. آن ها هم چنین روش به دست آوردن کعب (محاسبه ریشه سوم) تقریبی اعداد را بیان می نمایند.
• معین اندازه محیط زمین؛ یکی از مهمترین پژوهش هایی که به بنوموسی نسبت می دهند معین اندازه محیط زمین است. علی بن سهل طبری از ابزاری که محمد و احمد در سامرا به کار بردند و با آن به استخراج طول سال می پرداختند خبر می دهد و آن را به کره ای عظیم تشبیه می نماید که به رامح متصل می شده است.

بنو موسی چه از راه تشویق ترجمه آثار مختلف یونانی به عربی، که بعدها این آثار به لاتین ترجمه شد و باعث انتقال این دانسته ها به غرب گشت، وچه با ابداع ها و اختراعات بنوموسی سهم زیادی در اعتلای دانش هندسه داشته اند. آنان در گشایش دروازه های علم و صنعت به روی دنیای اسلام ایفاگر نقش مهمی بوده اند، پژوهش ها و اختراعات بنوموسی تاثیر بسیاری بر دانشمندان دیگر گذاشته ونامشان را در آسمان علم جاودانه نموده است.