بازه هور، میراث ساسانیان خراسانی کجاست؟ - پزشکی مدرن

بر اساس مطالعات و پی گردی هایی که طی سال های 1393، 1396 و 1397 توسط میثم لباف خانیکی اجرا شده، تعیین شده است که در بنای اولیه تا پیش از بازسازی و بازسازی، ورودی کنونی در غرب بسته بوده و ورودی اصلی آن از سمت جنوب به وسیله یک دالان به درون راه پیدا می نموده است. در سمت شرق هم یک ایوان ستون دار به بنا اتصال داشته و ایوان شمالی نیز به یک رواق کم عرض ختم می شده است.فضای داخلی بنا چهار ایوانی است اما آثار و نشانه ای دال بر آتشکده بودن آن مشاهده نمی گردد و چنانچه نشانه ای در بنا وجود داشته، در فرآیند تغییر و تحولات و بازسازی ها از میان رفته است.

در خصوص کاربری بنا اظهار نظرهای متفاوتی شده است اما آنچه منطقی به نظر می رسد این است که بنای موجود بخش مرکزی یک مجموعه معماری بوده و نظریه آندره گدار به واقعیت نزدیکتر است که اعتقاد داشته است بنا به منزله پاسگاه پلیس راه امروزی برای امنیت تنگه کوه قطاراولنگ یا بازه هور، گذرگاه و معبر اصلی از شمال به جنوب خراسان بوده است.

قدمت این بنا را بعضی به دوران اشکانی و بعضی به زمان ساسانیان نسبت می دهند و آن را کهن ترین بنای برپای خراسان می دانند.

بنای سنگی بازه هور از نظر معماری بسیار ارزشمند است زیرا احتمالا نخستین بنایی است که در آن نخست قاعدۀ چهار ضلعی به یاری الوارهای چوبی به هشت ضلعی تبدیل شده و آنگاه بر فراز هشت ضلعی گنبد پایدار شده و همان نوآوری بعدها موجب ایجاد گوشوار یا فیلگوش شده است تا هم احداث گنبد را تسهیل کند و هم به عنوان یک صحنۀ هنر نمایی مقرنس ایفای نقش کند.

این بنا به دلیل اهمیتی که داشته مورد بازدید تنی چند از ایران شناسان از جمله هرتسفلد آلمانی و آندره گدار فرانسوی قرار گرفته و به عنوان نخستین بنای تاریخی خراسان در 24 شهریور سال 1310 خورشیدی با شماره 39 به عنوان نخستین اثر از خراسان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در سال 1347 خورشیدی به همت انجمن آثار ملی بازسازی شده است.

درحال حاضر بنای سنگی بازه هور که در مجاورت یک اردوگاه دانش آموزی واقع شده ، یکی از جاذبه های ارزشمند گردشگری محسوب می گردد و می تواند معرف مراحل تکاملی معماری ایران باشد.

ابوالفضل مکرمی فر مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره این اثر تاریخی می گوید: چهارطاقی بازه هور، یکی از مهمترین آثار پیش از اسلام در خراسان است که در سال 1310 خورشیدی به عنوان اولین اثر تاریخی خراسان و ششمین اثر تاریخی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شده است. بازه هور در میانه راه قدیمی مشهد ـ تربت حیدریه واقع شده است،این راه بخشی از راه تاریخی است که سیستان را به نیشابور و به جاده ابریشم متصل نموده بود.

او با اشاره به مطالعات باستان شناسی و کاوش های اجرا شده در عرصه چهارطاقی بازه هور می افزاید: براساس آخرین مطالعات و کاش های باستان شناسی که در سال 1393 با هدف شناسایی ماهیت معماری این اثر تاریخی اجرا شده است، مجموعه ای از آثار فرهنگی از جمله استحکامات دفاعی، یک محوطه استقراری و یک گورستان شناسایی شد که با بنای چهارطاقی در ارتباط بوده و مجموعه ای زیستی را شکل داده بود. آثاری از یک تالار ستون دار در ضلع شرقی چهار طاقی شناسایی شده است و گچ بری ها و تزئینات گچی کشف شده نشان می دهد در این بنا از گچ بری استفاده شده است.

مکرمی فر درباره قدمت این اثر می گوید: براساس نظر باستان شناسانی مانند آندره گدار، ارنست هرتسفلد و لویی و براساس سفال های پراکنده در عرصه، به احتمال زیاد این بنا در دوره ساسانی ساخته شده است.